افغانستان ته د دیموکراسۍ په راتلو سره، هرچا د بې سرحده ازادۍ سوغاتونو باندې تر خپلې وسې چور او تالان ګډ کړ، دیموکراسۍ ته ژمنو ښځو حجاب او جامې تر خپلې وسې غورځولې، او د سړيو او ښځو په ګډ اندوخړ کې شریک شوي. تردې چې بهرنیو بیسونو کې انجونې په ترجمانۍ ګمارل شوې او د غرب په څېر د دیموکراسۍ بېلابېل تمرينونه او تجربې ترسره شوي.

طالبانو که له یوې خوا د خپلې واکمنۍ پرمهال د ښځو یاد حقوق ترپښو لاندې کړي وه، او د ښځو د بې حجابۍ مخه يې نيولې وه، خو له بلې خوا يې د ځینو سړیو حقوق هم ترپښو لاندې کړي وه، چې د همجنس بازۍ مخه يې نيولې وه. او د هلکانو سره واده کوونکي يې وځپل.

ځکه له طالبانو مخکې په ځينو ولایتونو کې ځينې خلک د دیموکراسۍ له حقوقو دومره برخمن وه، چې د دیموکراسۍ له چوکاټه یې هم وراړولې وه، او دومره افراط يې پکې کړی وه، چې د سپیو ځينې حقوق لکه د خلکو داړل او لوټل او نور يې د ځانو لپاره غوره کړي، او سپي يې ترې بې برخې کړي وه، چې يوه ښه بېلګه يې د سروبي پاټکیان وه چې سپې يې له خپلو دندو (د خلکو داړلو او شکولو) څخه ګوښه کړي، او پخپله به يې خلک داړل او شکول. خو طالبانو نه یوازې داچې دغه پاټکيان يې ارام پرې نه ښودل، سپیو ته یې هم د دیموکراسۍ حقوق ورنه کړل.

چې په دې کار سره د هيواد سپي خپه شوه، او په دې لټه کې شول چې د خپلو بهرنيو سپيو په مټ په هیواد کې یوه داسې دیموکراسي رامنځته کړي، چې د سپيو په شمول ټول حیوانات له انسانانو سره یو برابر حقوق ولري، که انسان یوې انسانې سره واده کولی شی نو سپي به یې هم ورسره کوي، که انسان خلک داړي، د کورونو تالاشي یې کوي، او زندانونو ته يې اچوي نو سپي به یې د دیموکراسۍ د قانون په اساس کوي.

د افغاني سپيو فریاد د بهرني سپيو ترغوږونو ورسېد، او د یوې بهانې د پیدا کولو په لټه کې شول، ترڅو په افغانستان کې هاغه دیموکراسي بېرته اعاده کړي کومه چې طالبانو له منځه وړې وه، بالاخره بهانه يې هم پیدا کړله، او په دې وتوانیدل چې ترخپل اغيز لاندې افغانانو په مرسته، په بي ۵۲ الوتکو کې افغانستان ته دیموکراسي او بې سرحده ازادي راوړي، سمدستي سپیو، نه یوازې دا چې له انسانانو سره يې یو برابر حقوق ترلاسه کړل کوم چې دیموکراسۍ ورکړي دی، بلکې د پخوانیو پاټکیانو په څېر دوی هم د خپلو حقوقو په اخستلو کې افراط وکړ، تر دې چې د دیموکراسۍ په مټ يې دومره واک او اختیار ترلاسه کړ، چې انسانان يې په افغانستان کې نه درلود، هغه دا چې ۲۰۰۱م کال له پیله تر ۲۰۰۳م پورې به یوازې بهرني سپي د افغانانو د عزت او ابرو په لوټلو، او داړلو باندې پړ نه ګڼل کېدل او د هر ډول کړنو اجازه يې درلودله. خو اوس د۰۲۰۱۴م کال په رارسېدلو د افغاني سپیو د حقوقو په برخه کې ډېر زیات پرمختګ ترسترګو کېږي چې د دیموکراسۍ د مهمو لاسته راوړنو څخه ګڼل کېږي. د بېلګې په ډول يې د لاندې څو پرمختګونو یادونه کوو:

اوس د پلازمينې کابل په شمول د هیواد په هرګوډ او سيمه کې افغاني سپي د بهرنیو سپیو په څېر نه یوازې هاغه ټول حقوق چې دیموکراسۍ ورکړي ترې ګټه اخستلی شی، بلکې له دې هم زیات فعالیتونه کولی شي او د دوی په اصطلاح د سولې او ازادۍ په لور ګامونه پورته کولی شي.

اوس افغانستان کې سپي دومره صلاحیت لري، چې په شاهدي ورکولو یې یو انسان مجرم بلل کيږی، او د زندان تورو تیارو ته اچول کيږی.

کورني سپي د خلکو په کورونو باندې د شپې لخوا د خپلو ملګرو مخکې ورننوزي، او ښځي او ماشومان داړي، خپلې ګېډې پرې ډکوي، تردې چې د پکتيا د زرمت په ابراهیم کاریز کې چې څو کاله مخکې بهرنیو سپيو د خلکو په کورونو باندې د چاپې په ترڅ کې د ښځو او ماشومانو په غوښو خپلې ګېډې ډکې کړې وې، او وډيو یې هم نشر شوې وه، اوس افغاني سپي هم له بهرنیو سپيو پرته په يوازې ځان کولی شي، چې د ابراهيم کاریز تمثیل وکړي، خو متاسفانه، د بهرنيو سپيو تراغیز لاندې رسنيو ورسره ناځواني کړې، او هاغه ټول فعالیتونه او واقعيتونه يې له خلکو پټ کړي، چې په ترڅ کې يې افغاني سپيو د عامو خلکو د کورونو او ناموسونو تالاشي او پلټنه کړي.

د پام وړ ټکی یې لا دا دی چې اوس په افغانستان کې، سپي نه یوازې دا چې عام خلک ترڅارنې لاندې نیولی شي، بلکې د حکومت لوړ پوړي چارواکي ، وزيران او د پارلمان غړي هم ترڅارنې لاندې نیولی شي، تالاشي کوي يې او ترمحکمې یې کش کولی هم شي. چې ډېره په زړه پورې بېلګه يې څو ورځې مخکې په پارلمان باندې د سپيو لخوا ستره چاپه ده، چې په ډېر بریالیتوب سره یې وکړی شول، پارلمان محاصره کړي، او د پارلمان هر غړی بېل بېل تالاشي کړي، او تر رعب لاندې يې راولی.

ځينې شنونکي په دې اند دي، چې د دیموکراسۍ په مټ واک ته رسېدلو سپيو د کابل په پارلمان باندې په دومره لوړه کچه چاپه اچولو کې څو هدفونه درلودل، چې ځينې مهمې موخې یې دا دي: د پارلمان غړي تر خپل اغيز لاندې وساتي، ترڅو په اینده کې داسې پرېکړه تصویب نه کړي، چې د دیموکراسۍ د اساساتو مخالفه او د سپيو د حقوقو پایمالوونکې وي.

بله موخه له دې چاپې څخه دا وه، چې که په اینده کې سپي د بهرنيو سپیو په څېر لازیات پرمختګ هم وکړي، چې په افغانستان کې د غرب په څېر له انسانانو سره وادونه او ګډ ژوند وکړي، قضائي مصنونیت ترلاسه کړي نو د پارلمان غړي به دومره جرئت ونه کړي چې مخه يې ونيسي، او په وړاندې يې اواز پورته کړي، که بالفرض له دې چاپې څخه عبرت وانخلي نو په اینده کې به د پارلمان د غړو په کورونو باندې هم دې ورته چاپي واچوي، يا به یې عزت او ناموس ترپښو لاندې شي او یا به د دیموکراسۍ د قانون تر چتر لاندې محاکمه شي.

ليکوال: مظلوم افغان